Odkrywamy Wrocław: Plac Nowy Targ i Fontanna Neptuna

Obszar placu Nowy Targ (niem. Neumarkt) jest jedną z najstarszych części lewobrzeżnego miasta. Logicznie i geograficznie uzasadnionym terenem naturalnej ekspansji Wrocławia, który zapoczątkował swoje istnienie na Ostrowie Tumskim i dążył ku zachodowi – Wyspie Piasek i dalej na południe – wzdłuż obecnej ulicy Piaskowej. Najważniejszą świątynią dla tej części miasta był kościół św. Wojciecha przy obecnym pl. Dominikańskim, o którym pisaliśmy na początku stycznia.

Przed wytyczeniem Rynku i okalających go ulic w połowie XIII wieku – okolice placu Nowy Targ kumulowały życie miejskie. Osada istniejąca w tym miejscu istniała jeszcze przed tzw. pierwszą lokacją miasta (1228–1230), bo początki osadnictwa datowane są na koniec XII wieku. Po najeździe mongolskim (1241) i właściwej lokacji Wrocławia na prawie magdeburskim, ranga placu Nowy Targ spadła, bo znalazł się on niejako poza miastem.



Plac Nowy Targ w II połowie XIII wieku leżał pomiędzy Starym (wówczas dopiero co wytyczonym) a Nowym Miastem, które wcielone zostało do Wrocławia dopiero w 1327 roku. Główną ulicą Nowego Miasta była ul. Szeroka (dzisiejsza ul. Purkyniego). Sądzi się, że Nowe Miasto posiadało własny ratusz, mieszczący się prawdopodobnie po zachodniej stronie dzisiejszego placu Polskiego (okolice ASP). W XV wieku na południowym skraju Nowego Miasta zbudowano klasztor bernardynów (obecna siedziba Miejskiego Konserwatora Zabytków i Muzeum Architektury).

Wróćmy jednak na plac Nowy Targ. Średniowieczne nazwy sąsiadujących z nim ulic często różniły się od współczesnych – ul. Piaskowa nazywała się Pod Malarzami, Kotlarska zwana była Piekarską, Nożownicza – Płaszczarską. Przez całe średniowiecze Nowy Targ przecinała w osi północ-południe ulica łączą nieistniejącą obecnie uliczkę Drewnianą z ul. św. Wita. Z fasad domów przy Nowym Targu z końca XIV wieku pochodzą figury Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty znajdujące się w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. W latach 30. XVI wieku plac został wybrukowany kamieniami pochodzącymi z rozbiórki opactwa św. Wincentego na Ołbinie. Pod koniec XVI wieku na środku placu powstała studnia, którą w 1732 roku przebudowano na fontannę ozdobioną figurą Neptuna.

Barokową fontannę z piaskowca zbudował na zlecenie rady miejskiej wrocławski kamieniarz Johann Adam Karinger wspólnie z Johannem Baptistą Lembergergiem, za dekorację rzeźbiarską odpowiadał Johann Jakob Bauer. Na środku dziesięciobocznego basenu stała (wsparta na czterech nimfach morskich – nereidach) wielka muszla. Wyrastała z niej smukła kolumna, na której umieszczono figury czterech delfinów, z pysków których tryskała woda. Nad całością górowała postać Neptuna – rzymskiego boga wód, chmur i deszczu, odpowiednika greckiego Posejdona – boga mórz, trzęsień ziemi, żeglarzy i rybaków.

Atrybutem Neptuna jest trójząb, przez co stosunkowo łatwo można skojarzyć go z diabłem. Dlatego rzeźba wywołała kontrowersje wśród mieszkańców Wrocławia. Konieczne okazało się ogrodzenie fontanny metalową balustradą, by chronić ją przed tłumem (zwłaszcza podczas świętowania w tym miejscu w pierwszej połowie XIX wieku obchodów Nowego Roku). Od drugiej połowy XIX wieku fontanna Neptuna na placu Nowy Targ stała się ulubionym elementem krajobrazu Wrocławia, a mieszkańcy oswoili swojego „diabła” nadając mu przydomek "Jurka z widłami" (Gabeljürge). W okresie międzywojennym była częstym tematem widokówek, nawiązywała również dumnie do prowadzonego od wieków przez miejskich kupców handlu zamorskiego i hanzeatyckich tradycji Wrocławia.

Tamtego placu Nowy Targ już nie ma. Poza gmachem Urzędu Miejskiego (biurowiec zbudowany w czasie I wojny światowej wg projektu Löwego) i obniżoną o dwie kondygnacje kamieniczką w północno-zachodnim narożniku placu – nic z niego nie zostało. W związku z trwająca właśnie przebudową nawierzchni i budową parkingu podziemnego zniknie również spod powierzchni placu bunkier z lat 40. ubiegłego wieku, w którym w latach 90. mieścił się klub muzyczny „Kolor”. Niedawne prace archeologiczne odkryły sporo szczątków dawnej fontanny, dzięki którym pojawiła się szansa na jej rekonstrukcję. Jednak słowo „rekonstrukcja” w kontekście tego placu jest dosyć ryzykowne…

Spora część mieszkańców Wrocławia życzyłaby sobie rekonstrukcji kamieniczek, które tworzyły zabudowę placu przed II wojną światową. W latach powojennych powstały nawet projekty odbudowy poszczególnych pierzei Nowego Targu, na realizację których nie starczyło jednak pieniędzy. Współczesna zabudowa z lat 60. zaprojektowana przez Ryszarda Natusiewicza, Włodzimierza Czerechowskiego oraz Annę i Jerzego Tarnawskich nie wzbudza obecnie pozytywnych skojarzeń, głównie ze względu na brak usług w parterach (poza pierzeją zachodnią), kiepską jakość wykończenia oraz nietrwałość materiałów. Jej potencjał dostrzega jedynie garść specjalistów – architektów i historyków sztuki oraz pasjonatów – ludzi z Towarzystwa Upiększania Miasta Wrocławia, którzy nie tak dawno zaproponowali swoje pomysły na odnowienie i „tuning” elewacji w duchu modernistycznym z poszanowaniem oryginalnych założeń estetycznych.

Plac Nowy Targ to miejsce bardzo dyskusyjne, wzbudzające niestety niezdrowe emocje. Swoje opinie wykrzykują zarówno zwolennicy wyburzenia bloków, których nie obchodzi ich status własnościowy i los mieszkańców placu, jak i miłośnicy odbudowy, dla których obecny obszar Starego Miasta powinien być zabudowany w stylu historycznym. Jednak poza samym placem mamy również sporo zabudowy z lat 60. (ulice: Kotlarska, Nożownicza czy Szewska), która przynależy jednak do historii i tożsamości Wrocławia, i którą należałoby uszanować.

Wśród pomysłów realnych i możliwych do zrealizowania w najbliższym czasie – dwa na pewno zasługują na uznanie i spokojną dyskusję. Po wybudowaniu parkingu i wymianie nawierzchni placu wzbogaci się Wrocław o częściowo odnowioną przestrzeń publiczną, która kontrastować będzie jednak z zaniedbaną zabudową. A zatem wzorcowo i systemowo wykonany remont bloków, bez krzykliwych kolorków i chaotycznych wzorów na fasadach, pozwoliłby ujednolicić stylistycznie cały plac. Stałby się on jednocześnie najstarszym (historycznie) i najmłodszym (stylistycznie) wrocławskim rynkiem zasługującym na zainteresowanie turystów. Zwiększenie ilości usług i nowe atrakcje związane z handlowymi tradycjami placu dodałyby temu miejscu niewątpliwego charakteru.

Drugi pomysł mógłby zaspokoić pragnienie miłośników odbudowy. Współczesny, realizowany właśnie zwycięski projekt nawierzchni placu przewiduje fontannę, ale jej forma ma zostać wybrana w drodze kolejnego konkursu. Rekonstrukcja przedwojennej fontanny Neptuna pozwoliłaby częściowo, ale istotnie przywrócić historyczną tożsamość temu miejscu, odtworzyć axis mundi dla tej przestrzeni. Jak powiedział jeden z twórców modernistycznej zabudowy placu – Włodzimierz Czerechowski – „krzesło Ludwika XVI świetnie prezentowałoby się również we współczesnym wnętrzu”, co potwierdzają współcześni dizajnerzy. Posiadany materiał archeologiczny i ikonograficzny może okazać się wystarczający, by „Jurek z widłami” powrócił do Wrocławia. Myślę, że nasze miasto zasługuje na posąg Neptuna, a plac Nowy Targ na zgrabny kompromis między historyzacją a modernizmem. Tylko jak wrocławianie zniosą koleją fontannę w swoim mieście?

----------------

W cyklu Odkrywamy Wrocław pisaliśmy o miejscach takich jak: WUWA, Arsenał, Uniwersytet Wrocławski, Ogród Botaniczny, nasyp kolejowy przy ul. Bogusławskiego i Nasypowej, Ogród Japoński, nasz własny plac Gwiazdy, o pomyśle budowy wieżowców zamiast Sukiennic w Rynku, legendarnych barach mlecznych, kampusie Politechniki, wzgórzu Bendera, Poltegorze, trzech wrocławskich lotniskach, o ulicy Szewskiej, początkach miasta, wrocławskim Manhattanie, ogrodach Ossolineum, młynie św. Klary, Solpolu... i wielu, wielu innych.

Wszystkie teksty z naszego cyklu znajdziecie w specjalnej zakładce.

Zapraszamy Was do współpracy przy jego tworzeniu. Piszcie do nas maile z propozycjami miejsc.