Odkrywamy Wrocław: Synagoga pod Białym Bocianem

Pod koniec XVIII wieku pojawiła się propozycja budowy jednej, dużej i ogólnodostępnej synagogi, która służyłaby całej gminie żydowskiej z jednoczesną likwidacją wielu rozproszonych po całym mieście małych, często prywatnych bożnic. Przeszła ona jednak bez echa. W 1819 roku padła kolejna taka propozycja ze strony króla Fryderyka Wilhelma III, jednak ortodoksyjni Żydzi nie zgodzili się na nią, ze względu na konstytucyjnie nieuregulowane sprawy dotyczące judaizmu.

Dalsze naciski ze strony władzy poskutkowały zbiórką pieniędzy na budowę bożnicy, których wciąż jednak było za mało. Zamówiono projekt architektoniczny u niemieckiego architekta i radcy budowlanego, Carla Ferdinanda Langhansa, który uzyskał akceptację administracji budowlanej. Carl Ferdinand był synem Carla Gottharda Langhansa – autora m.in. Bramy Brandenburskiej i popadającego dziś w ruinę kościoła ewangelickiego w Żeliszowie.

Pod koniec 1820 roku dysponowano już odpowiednią kwotą i negocjowano wykupienie terenu pod przyszłą synagogę. Działka przy ul. św. Antoniego 35, znajdująca się na zamkniętym dziedzińcu w centrum ówczesnej dzielnicy żydowskiej, należała do kupca Jakoba Philipa Silbersteina i stała na niej gospoda Pod Białym Bocianem – stąd wzięła się przyszła nazwa synagogi.

Jednak podziały we wrocławskiej gminie żydowskiej i brak jednomyślności spowodowały zawieszenie dalszych prac ponad na sześć lat i dopiero w 1827 roku rozpoczęto prace budowlane z inicjatywy liberalnych środowisk żydowskich. Uroczyste otwarcie synagogi miało miejsce 23 kwietnia 1829 roku, ale pierwsze nabożeństwo odbyło się 13 dni wcześniej.

Na początku funkcjonowała jako prywatna synagoga członków Pierwszego Towarzystwa Braci, od 1847 roku została główną i ogólnodostępną synagogą frakcji liberalnej wrocławskiej gminy żydowskiej. Po wybudowaniu Nowej Synagogi przy Podwalu i ulicy Łąkowej w 1872 roku, o której wspominaliśmy w artykule o nieistniejących wrocławskich świątyniach, synagogę Pod Białym Bocianem przejęli Żydzi konserwatywni.

W czasie wojny plac przed synagogą był często wykorzystywany przez nazistów do spędzania przeznaczonych na śmierć Żydów, którzy byli stąd transportowani do wagonów i wywożeni do miejsc kaźni – głównie do Oświęcimia i Teresina. Po 1943 roku hitlerowcy przerobili wnętrze synagogi na warsztat oraz magazyny zrabowanego mienia żydowskiego. Mimo że zagładę wrocławskich Żydów przeżyło ok. 160 osób, niezachowana została ciągłość gminy żydowskiej, bo wszyscy oni wyjechali – głównie do Nowego Jorku i Tel Awiwu. Budowę nowej społeczności rozpoczęli repatrianci ze wschodu, jednak ich powojenne losy były pasem udręk i cierpień, nie tylko ze strony komunistycznych władz...

Po 1968 roku, z wiadomych przyczyn, budynek został zamknięty. Później przeszedł we władanie Uniwersytetu Wrocławskiego (1974) a następnie Akademii Muzycznej (1989). Planowano jego remont i przebudowę na cele koncertowe. Prace rozpoczęto od zdjęcia dachu i na tym je zakończono – ze względu na brak funduszy. Pozbawiony dachu gmach coraz szybciej popadał w ruinę. Na początku lat 90. budynek kupił prywatny przedsiębiorca, który nie przeprowadzał żadnych prac remontowych i próbował go sprzedać za bardzo zawyżoną cenę. Jednak dzięki staraniom gminy żydowskiej i wstawiennictwie kardynała Henryka Gulbinowicza synagogę odkupiło Ministerstwo Kultury i Sztuki i przekazało gminie żydowskiej.

Architektonicznie budynek synagogi wzorowany był na śląsko-pruskim XVIII-wiecznym stylu budowli sakralnych. Jest murowanym i jednoprzestrzennym gmachem w stylu klasycystycznym – z elementami architektury rzymskiej – wzniesionym na planie wydłużonego prostokąta. Do 1872 roku wejście znajdujące się na południowej ścianie było używane wyłącznie podczas największych uroczystości religijnych. W 1905 roku gruntownie przebudowano jego wnętrze pod kierownictwem braci: Paula i Richarda Ehrlichów. Dodano wówczas nowe, żelbetowe galerie dla kobiet, które zastąpiły drewniane empory wsparte na dwunastu kolumnach oraz pilastrach.

W setną rocznicę powstania (1928-29) synagoga przeszła gruntowny remont – odnowiono elewacje i wnętrze, dodano elektryczne oświetlenie, zamontowano centralne ogrzewanie a pośrodku wybudowano bimę – czyli najważniejszy element synagogi. Jest to podwyższenie w formie altany, wewnątrz którego znajduje się stół do wykładania i czytania Tory, i które służy jako mównica oraz miejsce, z którego kantor prowadzi modły.

Wnętrze Synagogi Pod Białym Bocianem, fot. Wratislaviae Amici

W 1996 roku rozpoczął się wieloletni, generalny remont budowli, który nabrał szczególnego tempa po 2005 roku, gdy z inicjatywy Bente Kahan, norweskiej artystki żydowskiego pochodzenia, utworzono w synagodze Centrum Kultury i Edukacji Żydowskiej. Dzięki temu w synagodze odbywają się, poza nabożeństwami, liczne wystawy, koncerty, wernisaże, przedstawienia teatralne, warsztaty oraz spotkania. Synagoga jest również otwarta dla zwiedzających od niedzieli do piątku. 

----------------

W cyklu Odkrywamy Wrocław pisaliśmy o miejscach takich jak: WUWA, Arsenał, Uniwersytet Wrocławski, Ogród Botaniczny, nasyp kolejowy przy ul. Bogusławskiego i Nasypowej, Ogród Japoński, nasz własny plac Gwiazdy, o pomyśle budowy wieżowców zamiast Sukiennic w Rynku, legendarnych barach mlecznych, kampusie Politechniki, wzgórzu Bendera, Poltegorze, trzech wrocławskich lotniskach, o ulicy Szewskiej, początkach miasta, wrocławskim Manhattanie, ogrodach Ossolineum, młynie św. Klary, Solpolu... i wielu, wielu innych.

Wszystkie teksty z naszego cyklu znajdziecie w specjalnej zakładce.

Zapraszamy Was do współpracy przy jego tworzeniu. Piszcie do nas maile z propozycjami miejsc.