Walczą o pamięć o ofiarach represji. Oto laureaci nagrody Jana Nowaka-Jeziorańskiego

– Jesteśmy dumni, że jako stowarzyszenie zostajemy laureatem Nagrody Jana Nowaka-Jeziorańskiego. To wsparcie przychodzi w trudnym dla nas czasie. Od trzydziestu lat zajmujemy się upamiętnianiem ofiar terroru radzieckiego i obroną praw człowieka na obszarze poradzieckim. Przez te wszystkie lata byliśmy i pozostajemy pewni, że to dla Rosji potrzebna i ważna sprawa – mówi Elena Żemkowa, dyrektor wykonawczy „Memoriału”. – Jesteśmy niezwykle zaszczyceni, że możemy znaleźć się w gronie innych laureatów, którzy również myślą o państwie jak o dobru wspólnym. To dla nas potwierdzenie, że wysiłki Memoriału są zauważane nie tylko w Rosji – dodaje.

„Memoriał” prowadzi studia nad polskimi ofiarami represji, w tym zbrodni katyńskiej. W tym celu działa Komisja Polska Stowarzyszenia Memoriał, której koordynatorem jest Aleksandr Gurjanow. Organizacja ściśle współpracuje z Ośrodkiem Karta, od 1992 roku tworząc Indeks Represjonowanych, który jest całościową, imienną dokumentacją losów obywateli polskich represjonowanych przez organa władzy sowieckiej w latach 1939–56. Zweryfikowane dane publikowane są w postaci tomów obejmujących ofiary różnych kategorii represji. Do tej pory przygotowano piętnaście tomów.

Nagroda, którą otrzymają przyznawana jest od 2004 roku i została ustanowiona przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego, miasto Wrocław, Kolegium Europy Wschodniej, Uniwersytet Wrocławski oraz Zakład Narodowy im. Ossolińskich. – Działalność „Memoriału” jest natomiast dowodem przywiązania do wartości, które przed laty, z narażeniem życia, pielęgnował legendarny Kurier z Warszawy. Przyznanie nagrody dla „Memoriału” akurat teraz ma też wymiar symboliczny – może pomóc we wskrzeszeniu ducha walki, którego putinowska władza próbuje pokonać brutalną siłą – czytamy w komunikacie opublikowanym przez organizatora wydarzenia.

– Polityczny reżim Władimira Putina chce mieć wpływ na każdą dziedzinę życia przeciętnego Rosjanina. Z drugiej strony mamy dzielne i przeciwstawiające się tej autorytarnej władzy rosyjskie społeczeństwo obywatelskie, chcące zerwać uwierający je gorset i żyć w pokoju oraz demokracji. „Memoriał” bohatersko walczy w imieniu narodu rosyjskiego o suwerenność, podmiotowość, wolność i przestrzeganie praw człowieka – podkreśla Jacek Sutryk, prezydent Wrocławia. – W imię walki o pamięć i godność ofiar represji sowieckich i całego systemu komunistycznego, „Memoriał” podjął się trudnego i mocno ryzykownego zadania. Stowarzyszenie od dłuższego już czasu spotyka szereg szykan ze strony władz rosyjskich i prezydenta Władimira Putina. Od lat podejmowane są przez władze próby wpisania „Memoriału” na listę „organizacji – agentów zagranicznych’’. Dokonywane są aresztowania oraz zasądzane kary więzienia dla członków tej organizacji. Ataki na „Memoriał” przybierały na sile, aż wreszcie 28 grudnia 2021 roku rosyjski Sąd Najwyższy wydał wyrok nakazujący zamknięcie stowarzyszenia – dodaje.

Adolf Juzwenko, dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, a jednocześnie członek kapituły nagrody, prognozuje, że „bogata i długoletnia działalność „Memoriału” przynosi owoce i nie idzie na marne”. – To dopiero drugie w historii tej nagrody wyróżnienie przyznane konkretnej organizacji. W 2013 r. uhonorowaliśmy Instytut Literacki „Kultura”, powołany przez orędownika spraw wschodnich, Jerzego Giedroycia. „Memoriał” upomina się z kolei o pamięć pomordowanych narodów w wyniku działań komunistycznego systemu. Putin wciąż ma władzę, lecz nie ma monopolu na suwerenność. Prędzej czy później tę batalię z własnym narodem, na który podniósł rękę, przegra – mówi dyr. Juzwenko.

Nagroda Jana Nowaka-Jeziorańskiego trafia w ręce postaci, które uosabiają „myślenie o państwie jako dobru wspólnym”, a także do instytucji, które miały znaczący wkład w obalenie komunizmu, w odzyskanie przez Polskę niepodległości oraz w kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Dotychczas nagrodę otrzymali m.in.: Tadeusz Mazowiecki, George H. W. Bush, Leszek Balcerowicz, Zbigniew Brzeziński, były prezydent Niemiec Joachim Gauck i Hanna Suchocka.

W skład kapituły nagrody wchodzą: Jacek Sutryk (prezydent Wrocławia), dr Adolf Juzwenko (dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich), dr Rafał Dutkiewicz (b. prezydent Wrocławia), Laurynas Vaiciunas (prezes Kolegium Europy Wschodniej), prof. Przemysław Wiszewski (rektor Uniwersytetu Wrocławskiego), prof. Jerzy Zdrada (historyk) i Jan Malicki (historyk). Aż do śmierci członkiem kapituły był też Władysław Bartoszewski.
    
LAUREACI NAGRODY JANA NOWAKA-JEZIORAŃSKIEGO 2022

„Międzynarodowe Stowarzyszenie Historyczno-Oświatowe, Dobroczynne i Obrony Praw Człowieka „Memoriał” to rosyjskie stowarzyszenie powstałe formalnie 26–28 stycznia 1989 roku, zajmujące się badaniami historycznymi i propagowaniem wiedzy o ofiarach represji radzieckich, w tym zwłaszcza w okresie stalinowskim, a także ochroną praw człowieka w krajach byłego ZSRR. Stowarzyszenie posiada własne archiwum i bibliotekę, gromadzące dane i literaturę na tematy związane w represjami w czasach ZSRR. Ważną częścią jego działalności są studia nad polskimi ofiarami represji, w tym zbrodni katyńskiej.

Przewodniczącym stowarzyszenia jest Jan Raczynski, a wiceprzewodniczącymi Nikita Pietrow i Konstantin Morozow. Przy stowarzyszeniu działa muzeum „Sztuka i życie Gułagu”, którego dyrektorem jest Nikita Ochotin. Funkcję koordynatora Komisji Polskiej Stowarzyszenia pełni Aleksandr Gurjanow”.

Stowarzyszenie od dłuższego już czasu znajduje się na indeksie i spotyka je szereg represji. Do aresztów i więzień trafiali działacze organizacji, szczególny jest fakt skazania Jurija Dimitriewa na 15 lat łagru. Od lat podejmowane są przez władze próby wpisania „Memoriału” na listę „organizacji – agentów zagranicznych’’. 28 grudnia 2021 roku rosyjski Sąd Najwyższy nakazał zamknięcie stowarzyszenia.