Rys historyczny

Początki Wrocławia wiążą się z osadą, jaka rozwinęła się w dogodnym do przeprawy miejscu na Odrze, na skrzyżowaniu ważnych i starych szlaków komunikacyjnych biegnących z południa Europy na północ, ku Morzu Bałtyckiemu oraz z zachodu, na wschód, w rejon Morza Czarnego.

 

W pierwszej połowie X wieku obszar Śląska dostał się pod panowanie państwa czeskiego, a osada, ówcześnie już zapewne o charakterze nadgranicznego grodu otrzymała wówczas najprawdopodobniej imię księcia czeskiego Wratysława. W ostatniej dekadzie X wieku Śląsk znalazł się w granicach państwa polskiego. W roku 1000 r., za panowania Bolesława Chrobrego ukazała się bulla papieska – najstarsza zachowana, pisemna wzmianka o Wrocławiu, która ustanawiała w grodzie siedzibę biskupstwa wrocławskiego, podległego arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu.

 

W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce, Śląsk i jego największy z grodów stał się domeną nowej linii książęcej - Piastów Śląskich. Wokół książęcego grodu znajdującego się na odrzańskich wyspach powstawały liczne osady. W początkach XIII wieku, zaczęły się one przekształcać stopniowo w jeden organizm miejski. Proces te uległ przyspieszeniu po najeździe mongolskim z 1241 r., w czasie którego doszło również do częściowego zniszczenia samego Wrocławia.

 

Miasto odbudowało się lokowane na prawie niemieckim. W tym czasie dominującą rolę wśród mieszkańców miasta przejęli koloniści niemieccy, których do osiedlenia się na Śląsku zachęcali, w nadziei wspomożenia procesu zagospodarowania swych ziem Piastowi Śląscy. W drugiej połowie XIII w. miasto posiadało już ceglane mury miejskie i fosę. Od 1261 r. zgodnie z nadanym Wrocławiowi prawem magdeburskim zarządzanie nim przejęło ciało samorządowe – Rada Miejska.

 

W 1335 r., po bezpotomnej śmierci księcia Henryka Piastowskiego miasto i księstwa wrocławskie przeszły, drogą wcześniej podpisanych układów pod panowanie korony czeskiej. Okres pozostawania pod panowaniem Luksemburczyków sprzyjał na ogół rozwojowi miasta stającego się coraz poważniejszym ośrodkiem handlu i rzemiosła.

 

Mniej korzystny dla całego Śląska i Wrocławia okazał się okres wojen husyckich, a później długotrwałych walk o sukcesję czeską, po wygaśnięciu dynastii luksemburskiej. Ostatecznie w 1526 r., po śmierci króla Czech Ludwika Jagielończyka Wrocław wraz ze Śląskiem przechodzi pod panowanie Habsburgów. Kończy to również okres starań o przywrócenie Śląska zwierzchności polskiej. Bogate, rozrosłe terytorialnie miasto na przełomie XV i XVI w. rozpoczęło budowę nowoczesnych fortyfikacji, właściwych dla nadchodzącej ery broni palnej.

 

W 1523 r., wraz z kazaniem Jana Hessa w kościele Świętej Marii Magdaleny, dotarła do Wrocławia reformacja, która zyskała podatny dla siebie grunt. Już rok później, większość mieszkańców miasta z radą miejską na czele przyjęła protestantyzm. Katolickimi okazały się pozostać tylko świątynie i klasztory Ostrowia Tumskiego oraz niektóre z pobliskich osad. Absolutna dominacja protestantyzmu miała się utrzymać przez kolejne stulecia i nie podważona została nawet w okresie prób rekatolizacji Śląska przez Habsburgów, w pierwszych dziesięcioleciach po zakończeniu wojny trzydziestoletniej. Miastu udało się również uniknąć większych zniszczeń w czasie jej trwania, dzięki staraniom o zachowanie neutralności wobec stron konfliktu.

 

W 1702 r. cesarz Leopold I powołał we Wrocławiu dwuwydziałowy uniwersytet – Akademię Jezuicką. W wyniku wojen śląskich, począwszy od 1741 r. Wrocław i Śląsk przeszły pod panowanie pruskie. Wrocławianie witali wojska Fryderyka II z entuzjazmem. Król pruski uczynił wkrótce zdobytą prowincję „zbrojownią” państwa, zaś jego stolicę Wrocław jednym z trzech miast stołecznych oraz twierdzą zarazem. Równocześnie centralistyczna polityka pruska pozbawiła miasto samorządności, którą posiadało od czasów średniowiecza. Zauważalnym był również wzmożony ucisk fiskalny stosowany przez nową władzę, którego tylko do jakiegoś stopnia równoważyła sprawna administracja. W styczniu 1807 r. miasto skapitulowało przed wojskami napoleońskimi, które wcześniej pokonały w polu wojska pruskie. Okupacja francuska przyniosła za sobą pokaźną kontrybucję oraz wyburzenie fortyfikacji miejskich. Mimowolnie Francuzi przyczynili się tym samym do zniesienia bariery w rozwoju przestrzennym miasta, jaki nastąpił po wojnach napoleońskich.

 

Począwszy od 1809 r. Wrocław wraz z innymi miastami pruskimi uzyskał w wyniku gruntownych reform przeprowadzonych w państwie nowoczesny samorząd miejski oraz warunki do nieskrępowanego rozwoju gospodarczego, w warunkach kapitalizmu. W 1811 r. powołano państwową uczelnię wyższą – Uniwersytet Wrocławski, który okres swej największej świetności uzyskał jednak dopiero na przełomie XIX i XX w. W ciągu XIX wieku stolica Śląska, zwłaszcza w jego ostatnich dziesięcioleciach stała się nie tylko ważnym ośrodkiem administracyjnym, kościelnym, czy wojskowym, ale także komunikacyjnym, przemysłowym (zwłaszcza przemysł maszynowy i odzieżowy), handlowym oraz kulturalnym i naukowym. Począwszy od otwarcia w 1842 r. pierwszego odcinka kolei żelaznej (Wrocław – Oława), miasto stało się stopniowo ważnym węzłem kolejowym, drogowym, a po poważnych pracach regulacyjnych na Odrze i budowie portu na Popowicach na przełomie XIX/XX w. także wodnym. Miasto stale się rozbudowywało, powiększało i modernizowało swoją infrastrukturę i zasoby budowlane.

 

W 1877 r. uruchomiono pierwsze linie tramwajów konnych, które funkcjonowały do 1910 r., a od lat 90. wraz z elektryfikacją miasta stopniowo były zastępowane tramwajami elektrycznymi. Na przełomie XIX i XX wieku kwitło we Wrocławiu bogate i stojące na wysokim poziomie życie naukowe. Obok Uniwersytetu Wrocławskiego, który doczekał się już wtedy grupki noblistów, od 1910 r. pojawiła się Wyższa Szkoła Techniczna, a rok później Akademia Sztuk Pięknych. Życie teatralne i muzyczne oraz, do pewnego stopnia, sztuki plastyczne czyniły Wrocław jednym z kilku najważniejszych ośrodków kulturalnych w Niemczech.

 

W pierwszych dekadach XX wieku w mieście pojawiły się wybitne i absolutnie nowatorskie realizacje architektoniczne (np. Hala Stulecia). Odzwierciedleniem znaczenia bogacącego się, pogranicznego miasta była stale rosnąca liczba zagranicznych przedstawicielstw dyplomatycznych, jakie ulokowały w nim swoją siedzibę. W 1914 r. było ich już 20. Miasto liczyło ponad pół miliona mieszkańców. W czasie pierwszej wojny światowej Wrocław, leżący poza strefą frontową uniknął zniszczeń, choć nie zapobiegło to oczywiście zubożeniu ludności i gospodarki miasta.

 

Po wojnie nowe problemy ekonomiczne przyniosły straty terytorialne Niemiec na rzecz odrodzonej Polski, które uszczupliły bezpośrednie zaplecze miasta. W pierwszych dwóch powojennych latach Wrocław był również areną dość dramatycznych wydarzeń związanych z kształtowaniem się nowego porządku politycznego w Niemczech. Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej i ekonomicznej w Niemczech w drugiej połowie lat dwudziestych Wrocław ponownie wkroczył na ścieżkę rozwoju i modernizacji. W latach 1924 - 1928 r. poważnie poszerzył obręb swoich granic administracyjnych. Odzyskiwał swą pozycję centrum gospodarczego i kulturalnego. Za bardzo udane i nowatorskie uznaje się do dziś powstałe wówczas satelickie osiedla mieszkaniowe: Popowice, Sępolno, Biskupin, Pilczyce, Muchobór, Grabiszynek, Książ Mały i Wielki, budowane z myślą o rozładowaniu przeludnionych przedmieść.

 

Rozwój miasta został zahamowany po 1929 r. przez wielki kryzys gospodarczy. Po 1933 r. inwestycje przemysłowe i infrastrukturalne władz narodowo – socjalistycznych przyniosły, podobnie jak w całych Niemczech, ponowne ożywienie gospodarcze w mieście i przyczyniły się do zdecydowanego spadku bezrobocia, jednak jednocześnie autonomia miasta została poważnie ograniczona. Wrocław rozwijał się wówczas jako kółko w machinie zbrojącego się do podboju świata państwa hitlerowskiego. Poważnie ograniczone zostało życie kulturalne, naukowe. Wobec przeciwników politycznych oraz ludności żydowskiej stosowany był stale rosnący terror, który przerodził się w końcu w eksterminację. Po wybuchu II wojny światowej Wrocław pozostawał do 1944 r. poza obszarem bezpośrednich działań zbrojnych i stał się nawet schronieniem dla kilkaset tysięcy ewakuowanej z głębi Niemiec ludności cywilnej oraz licznych zakładów przemysłu zbrojeniowego. Pod koniec 1944 r. liczba osób w nim przebywających wzrosła do blisko miliona. W 1944 r. wobec zbliżania się frontu wschodniego Wrocław został ogłoszony zamkniętą twierdzą. W styczniu 1945 r. dowództwo twierdzy zarządziło, w warunkach niezwykle surowej zimy, przy braków środków transportu, tragiczną w skutkach, przymusową ewakuację ludności cywilnej.

 

W lutym 1945 r. rozpoczęło się oblężenia miasta przez Armię Czerwoną. Po blisko 3 miesiącach walk, "Festung Breslu" skapitulowała 6 maja 1945 r. Większa część jego substancji budowlanej legła w gruzach, zwłaszcza południowych i zachodnich dzielnic miasta. Zginęło lub zostało rannych dziesiątki tysięcy obrońców i pozostałych w mieście mieszkańców cywilnych. Kilka dni później do miasta rozpoczęli przybywać pierwsi przedstawiciele administracji polskiej. Rozpoczęła się odbudowa zniszczonego miasta, napływ ludności polskiej i wysiedlenia ludności niemieckiej. Te ostatnie dokonywały się na mocy postanowień Konferencji Poczdamskiej, gdzie zapadła decyzja o przyznaniu Wrocławia i Śląska Polsce oraz przesiedleniu ludności niemieckiej. W trudnych pierwszych powojennych latach obok administracji polskiej miastem zarządzała również wojskowa administracja sowiecka, której polityka nie zawsze była zgodna z interesem polskim.

 

Jesienią 1945 r. udało się uruchomić pierwsze urzędy, linie komunikacji miejskiej, szkoły (polski Uniwersytet Wrocławski 15 listopada), prasa, instytucje kulturalne i sportowe. Rozwinęły się prywatne jeszcze w większości usługi i handel. Wśród przybywających do Wrocławia Polaków dominowali mieszkańcy centralnej Polski oraz Wielkopolski. Widoczną grupę stanowili także kresowiacy, zwłaszcza lwowiacy. Wraz z nimi sprowadzono ze Lwowa do Wrocławia część tak ważnych dla kultury narodowej zbiorów Ossolineum oraz płótna Panoramy Racławickiej. Kiedy komuniści po zdobyciu pełni władzy przystąpili od 1948 r. do forsownej komunizacji społeczeństwa, państwa i gospodarki, objawy i skutki tej polityki były w pełni odczuwane również we Wrocławiu. Władze komunistyczne traktowały Wrocław i świeżo nabyte ziemie zachodnie i północne ambiwalentnie. Z jednej strony przypisywały sobie np. zasługę z faktu ich odzyskania dla państwa polskiego oraz chwaliły sukcesami w ich odbudowie i integracji z resztą kraju. Organizowano tu wielkie propagandowe imprezy, jak np. Wystawa Ziem Odzyskanych (lipiec 1948), czy Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju, na który przybyli delegaci z 46 krajów. Z drugiej strony przez długie lata zasoby techniczne, czy materiałowe Wrocławia były traktowane jako rezerwuar dla ziem centralnej Polski. Nawet po ograniczeniu tego typu polityki pod koniec lat 50-tych, w następnych dziesięcioleciach Wrocław rzadko znajdował się na liście priorytetów inwestycyjnych państwa. Niektóre z ówczesnych zaniedbań, np. w sferze infrastruktury komunikacyjnej, pokutują do chwili obecnej.

 

Pod koniec lat 50-tych miasto odzyskało swój dawny potencjał ludnościowy i mimo ograniczeń i zniekształceń wynikających z uwarunkowań politycznych i społeczno-ekonomicznych czasów PRL. Odnalazło swoje miejsce stając się jednym z najważniejszych ośrodków miejskich, gospodarczych oraz kulturalnych i naukowych kraju. Poważnej rozbudowie uległ zwłaszcza tutejszy przemysł ciężki - metalowy, maszynowy, środków transportu. Nowe pokolenia wrocławian znajdywały coraz częściej (choć nigdy w dostatecznych ilościach) mieszkania w nowo wybudowanych osiedlach, zdominowanych od lat 70-tych przez tzw. budownictwo wielkopłytowe. Powojenny Wrocław należał do najmłodszych pod względem wieku mieszkańców miast Polski, miasta wyróżniało się dużym odsetkiem młodzieży szkolnej i studentów. Na przełomie lat 60. i 70. Wrocław stał się jednym z najważniejszych centrów kulturalnych kraju, znanym m.in. nie tylko z Festiwalu Muzyki Oratoryjno – Kantatowej „Wratislavia Cantans”, ale również z dokonań Teatru Pantomimy Henryka Tomaszewskiego, Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, środowiska plastyków wrocławskich, czy bujnej kultury studenckiej.

 

W sierpniu 1980 r. wrocławskie zakłady pracy przyłączyły się do trwających w kraju strajków powszechnych, które doprowadziły do powstania Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Region dolnośląski oraz sam Wrocław stał się jednym z najsilniejszych bastionów "Solidarności". Również po wprowadzeniu restrykcji stanu wojennego, Wrocław pozostanie przez cały okres lat 80-tych jednym z najsilniejszych ośrodków opozycji antykomunistycznej. W czerwcu 1983 r. odwiedził Wrocław podczas swojej pielgrzymki do kraju Papież Jan Paweł II, który spotkał się z blisko milionem wrocławian i przybyłych do miasta Dolnoślązaków w czasie mszy św. odprawionej na terenie Toru Wyścigów Konnych na Partynicach. W 1985 r. udostępniono we Wrocławiu po raz pierwszy po wojnie odrestaurowaną Panoramę Racławicką, która umieszczona w specjalnym pawilonie od razu stała się jednym z najważniejszych atrakcji turystycznych miasta.

 

W czerwcu 1989 r. wrocławianie brali masowy udział w pierwszych wolnych wyborach do Sejmu i Senatu, które dały początek zmian systemowych, które wprowadzając Polskę na drogę do demokracji i gospodarki rynkowej otworzyły miastu nowe, niespotykane od dziesięcioleci szanse rozwoju. W maju 1990 r. odbyły się pierwsze wolne wybory samorządowe. Utworzona została Rada Miejska, której pierwszym przewodniczącym został prof. Stanisław Miękisz. Prezydentem Wrocławia Rada wybrała Bogdana Zdrojewskiego. Jednym z pierwszych posunięć Rady Miejskiej było przywrócenie historycznego herbu Miasta Wrocławia, co miało się okazać symbolicznym aktem akceptacji polskich mieszkańców miasta jego dawnej, także niemieckiej, przeszłością. W nowych warunkach Wrocław, podobnie jak reszta kraju przechodził na wszystkich właściwie płaszczyznach transformację.

 

W życiu gospodarczym podmioty prywatne, zastąpiły w szybkim tempie dawne wielkie zakłady państwowe, z których większa część uległa w nowych warunkach prywatyzacji, bądź likwidacji. Zmieniła się struktura wrocławskiego przemysłu, nastawionego obecnie głównie na motoryzację, farmaceutykę, czy nowe technologie. Modernizacji wrocławskiego ośrodka przemysłowego sprzyja gwałtowny, od połowy lat 90. rozwój szkolnictwa wyższego, zapewniającego wykwalifikowane kadry. Szybki rozwój gospodarczy miasta natrafia na barierę długotrwałych zaniedbań infrastrukturalnych, zarówno w samym mieście, jak i regionie i kraju.

 

W ciągu ostatnich kilkunastu lat władze miejskie uczyniły wiele, aby miasto, jedno z największych w Polsce, nabrało cech metropolitarnych. Jest ono jednym z krajowych liderów w przyciąganiu zagranicznych inwestycji. Towarzyszy mu gruntowna modernizacja systemu komunikacyjnego. Dokonuje się nieustannie rewitalizacja architektury miejskiej. Przemiana Wrocławia dokonuje się nie tylko w sferze materialnej, ale także mentalnej – w świadomości jego mieszkańców. Rozwija się poczucie tożsamości z miastem, które staje się miejscem spotkań przybyszów z całego świata i organizacji wielkich międzynarodowych imprez, takich jak Europejskie Spotkania Młodych Chrześcijan z Taize we Wrocławiu (1993 r.), 46. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny z udziałem Papieża Jana Pawła II (1997 r.), uroczyste obchody Milenium Wrocławia (2000 r.).

 

Wrocław stał się również członkiem szeregu organizacji międzynarodowych oraz nawiązał współpracę partnerską z kilkoma miastami Europy i obu Ameryk. We wrześniu 2001 r. następcą Bogdana Zdrojewskiego na stanowisku prezydenta miasta został Stanisław Huskowski, którego w listopadzie 2002 r. zastąpił Rafał Dutkiewicz – pierwszy Prezydent Wrocławia wybrany w wyborach powszechnych.