Odkrywamy Wrocław: Początki miasta

Około VII wieku naszej ery, na skrzyżowaniu szlaków handlowych z południa na północ (z Włoch i Adriatyku przez Czechy i Bramę Kłodzką ku Bałtykowi) i późniejszego – ze wschodu (z Rusi i Morza Czarnego) – na zachód, powstała na wyspie nazwanej później Tumską osada, którą dzisiaj zwiemy Wrocławiem.
W połowie IX wieku była jednym z wielu godów należących do plemienia Ślężan, pod koniec IX wieku weszła w skład państwa wielkomorawskiego. Po jego upadku w 907 roku należała do państwa czeskiego.
W 990 roku, po wojnie, w której księcia Polan Mieszka wspierał m.in. kontyngent rycerzy niemieckich Śląsk ze swoją stolicą – Wrocławiem, przeszedł pod panowanie Gniezna. Znajdujemy go w granicach państwa polskiego, nazwanego przez Mieszka I w dokumencie Dagome iudex „państwem gnieźnieńskim”.

Wiek XI to szybki rozwój grodu, będącego stolicą ważnej piastowskiej prowincji. Osada składała się w tym czasie z trzech głównych członów – grodu w miejscu dzisiejszej ulicy św. Marcina, podgrodzia mieszkalnego w otoczeniu obecnego kościółka św. Marcina i podgrodzia kościelnego w miejscu obecnej Katedry. Wyspa Tumska ograniczona była Odrą od północy, której koryto (zasypane podczas burzenia murów miejskich na początku XIX wieku) biegło tuż nad obecnym Placem J. Bema i dzisiejszą uliczką Mieszka I. Pozostałością starego kanału rzeki, który stanowił o wyspiarskim charakterze Ostrowa Tumskiego, jest staw w Ogrodzie Botanicznym. Od wschodu Wsypa Tumska kończyła się tuż za Archikatedrą Wrocławską, a koryto Odry przebiegało mniej więcej w miejscu postawionej w roku 2000 Kolumny Chrystusa Króla Wszechświata.

W dokumentach pisanych Wrocław pojawia się pierwszy raz dopiero w słynnej kronice Thietmara z Merseburga przy okazji wzmianki o zjeździe gnieźnieńskim w 1000 roku. Występuje tam zdeformowana i zlatynizowana forma czeskiej nazwy Vratislav w formie przymiotnikowej Wrotislaensem co świadczy, że dla Thietmara nasze miasto nazywało się Wrotizla. Polskie brzmienie występuje dopiero w łacińskich tekstach Henryka I Brodatego z 1201 roku – Wratzlau oraz w napisie nagrobnym Henryka IV Probusa (z około połowy XIV wieku) – Wratzlew.

Dla porządku dodajmy, że nazwa Vratislawia, Wrotzla czy Wrocław pochodzą najprawdopodobniej od imienia księcia Wratysława I z czeskiej dynastii Przemyślidów, który panował w latach 915 – 921. Kronikarz Szymon de Kéza w „Gesta Hungarorum” podaje, że Wratysław I zginął w walce w czasie najazdu Węgrów na Czechy i Morawy. Pewne jest, że był Wratysław ojcem dwóch słynnych synów: Św. Wacława, patrona Czech oraz jego brata Bogusława zwanego Srogim, który przez część kronikarzy oskarżany jest o inspirowanie śmierci brata, a na pewno był ojcem Dobrawy, żony Mieszka I. Jest więc wysoce prawdopodobne, że nasze miasto nosi imię po dziadku pierwszej, historycznej władczyni Polski, dzięki której państwo Polan dołączyło do wspólnoty chrześcijańskiej.

Dla monarchii pierwszych polskich królów dynastii Piastów otoczona drewniano-ziemnym wałem osada była ważnym ośrodkiem politycznym i gospodarczym. Przy okazji zakładania tutaj biskupstwa w 1000 roku Bolesław Chrobry (który prawdopodobnie nosił imię po czeskim dziadku, Bolesławie Srogim) postawił na podgrodziu kościelnym kamienną katedrę, prawdopodobnie w miejscu dawnego kościoła zwanego w literaturze współczesnej „kościołem czeskim”. Zastąpiono go większą budowlą przedromańską w formie trójnawowej bazyliki filarowej ze sklepioną kryptą o czterech filarach i wieżami w części wschodniej. Długość katedry wynosiła 33,5 metra. Ta pierwsza katedra uległa zniszczeniu w czasie tzw. reakcji pogańskiej w 1037 roku (antychrześcijańskiej rewolucji plemiennej zainicjowanej przez ludność pogańską skupioną wokół świętej góry – Ślęży). Najazd czeskiego księcia Brzetysława w roku 1038 dopełnił dzieła zniszczenia i rozpoczął kilkunastoletnią czeską okupację Wrocławia.

Dopiero odzyskanie Śląska przez Kazimierza Odnowiciela umożliwiło proces odbudowy osady i restytucję organizacji państwowej i kościelnej. Przy okazji budowy nowych wałów powiększono obszar grodu i podgrodzia od strony północnej, ale najważniejszym zadaniem była odbudowa sprofanowanej przez pogan katedry. Budową nowej katedry, w miejscu ruin świątyni postawionej przez Bolesława Chrobrego, zajął się biskup Hieronim w 1051 roku. Nieco zmieniono przy okazji kierunek osi podłużnej i skorygowano wcześniejsze odchylenie orientacji budowli na północny wschód. Nowa kamienna świątynia była utrzymana w formach wczesnoromańskich, mierzyła 41 metrów długości i 24,5 metra szerokości, zachowało się jednak po niej mało śladów i detali, bowiem wykorzystano je do budowy (rozpoczętej w 1149 roku) jeszcze okazalszej, romańskiej już katedry zwanej „walterowską” od imienia jej inicjatora, energicznego reformatora i gospodarza diecezji, biskupa Waltera z Malonne.

Wiek XII to bolesne i pełne konfliktów wyodrębnianie się Śląska, które zakończyło się powstaniem księstwa dzielnicowego. W tym czasie zapoczątkowany został proces powstawania zespołu osiedlowego poza Ostrowem Tumskim. Na sąsiednich wyspach i terenach na północ od grodu pojawiły się zespoły zabudowy klasztornej i obiekty gospodarcze. Uważa się, że przed 1140 rokiem prześladowany przez Kościół palatyn (wojewoda) Piotr Włost ufundował benedyktynom murowaną kaplicę pod wezwaniem św. Marcina, która do połowy XIII wieku znajdowała się na zewnątrz wałów grodu, i przekazał im cały swój teren, by przenieść swoje włości nieco dalej – na Ołbin. Romańska katedra, wznoszona przez biskupa Waltera w drugiej połowie XII wieku, wraz z dworem biskupim, szkołą katedralną oraz kościołem św. Idziego były prawdopodobnie najokazalszymi budowlami ówczesnego Wrocławia. Przed 1149 rokiem na Wyspie Piaskowej wzniesiono jeszcze murowany klasztor kanoników regularnych św. Augustyna i pierwotny (romański) kościół Najświętszej Marii Panny. Po powrocie z wygnania Bolesław Wysoki rozpoczął budowę nowego obronnego zamku książęcego na Ostrowie Tumskim, które to dzieło kontynuowali później jego następcy.

Koniec XII i początek XIII wieku były szczególnie ważne w dziejach Wrocławia jako stolicy księstwa dzielnicowego pod rządami piastowskiej dynastii Henryków. Osada na Ostrowie traciła znaczenie gospodarcze na rzecz rozwoju miasta lewobrzeżnego już od połowy XI wieku, zachowując rolę siedziby władzy świeckiej (zamek) i duchownej (pałac biskupi). Przeniesienie stolicy państwa polskiego do Krakowa dokonane w czasach Kazimierza Odnowiciela i wzrastające znaczenie kontaktów wschód-zachód podniosły znaczenie szlaków wiodących w tym kierunku. Nowa droga omijała gród na wyspie i przesądziła o kierunku rozwoju przestrzennego Wrocławia z jego późniejszym centrum w miejscu Starego Miasta.

----------------

W cyklu Odkrywamy Wrocław pisaliśmy o miejscach takich jak: WUWA, Arsenał, Uniwersytet Wrocławski, Ogród Botaniczny, nasyp kolejowy przy ul. Bogusławskiego i Nasypowej, Ogród Japoński, nasz własny plac Gwiazdy, o pomyśle budowy wieżowców zamiast Sukiennic w Rynku, legendarnych barach mlecznych, kampusie Politechniki, wzgórzu Bendera, Poltegorze, trzech wrocławskich lotniskach, o ulicy Szewskiej, początkach miasta, wrocławskim Manhattanie, ogrodach Ossolineum, młynie św. Klary, Solpolu... i wielu, wielu innych.

Wszystkie teksty z naszego cyklu znajdziecie w specjalnej zakładce.

Zapraszamy Was do współpracy przy jego tworzeniu. Piszcie do nas maile z propozycjami miejsc.